اگر شاه یک سگ آمریکایی را زیر می‌گرفت چه می‌شد؟

چهارم آبان ماه در تقویم سیاسی کشور روز مهمی است. حضرت امام خمینی (ره) ۵۵ سال پیش در چنین روزی یکی از تاریخی‌ترین سخنرانی‌های خود را انجام داده و سندی ماندگار و درس‌آموز برای آزادی خواهان و استقلال‌طلبان عالم که حاضر نیستند زیر بار ظلم و ستم قدرت‌های استکباری بروند، از خود به یادگار گذاشتند. این سخنرانی خاص و تاریخی در اعتراض به امتیاز ننگین کاپیتولاسیون انجام گرفت. پیشنهاد تصویب کاپیتولاسیون در ماه اسفند ۱۳۴۰ از سوی سفارت آمریکا به دولت امیر اسدالله علم داده شد. این پیشنهاد در ۱۳ مهر ۱۳۴۲ در کابینه علم و در مرداد ۱۳۴۳ درمجلس سنا به تصویب رسید. سپس در ۲۱ مهر ۱۳۴۳، حسنعلی منصور، نخست‌وزیر وقت ایران این لایحه را به مجلس شورای ملی برد و به تصویب نمایندگان مجلس وقت رساند.

کاپیتولاسیون را می‌توان جزء ننگین‌ترین و ستمگرانه‌ترین معاهداتی دانست که قدرت‌های استکباری بر جوامع تحت سیطره خود تحمیل می‌کنند. کاپیتولاسیون، در واقع نقض آشکار استقلال و حاکمیت و حیثیت ملی یک کشور است. کاپیتولاسیون در ایران نیز به‌ویژه از سال ۴۳ نتیجه‌ای جزء تحقیر ایرانیان و باز گذاشته شدن دست استعمارگران به‌خصوص آمریکایی‌ها برای هر نوع جنایتی علیه مردم در برنداشته است. به اعتقاد کارشناسان، کاپیتولاسیون نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران و نهضت امام خمینی (ره) است. چراکه این موضوع باعث گردید جهت‌گیری امام (ره) متوجه آمریکا شود و پرده از خیانت‌های آشکار و پنهان این کشور بردارد.

کاپیتولاسیون یک مفهوم حقوقی است که متأسفانه در دوران تاریخ معاصر با به وجود آمدن پدیده استعمار و احیاء برده‌داری و حاکمیت نظام سرمایه‌داری به‌صورت احقاق حقوق استعماری درآمده است. اصطلاح کاپیتولاسیون به معنای شرط گذاشتن و در لغت به معنای سازش و تسلیم است که به معنی انعقاد عهدنامه و قرارداد و یا خود عهدنامه نیز گفته می‌شود. در برخی منابع، کاپیتولاسیون را «صلح موقت» ترجمه کرده‌اند؛ زیرا مسلمانان معتقدند صلح همیشگی میان کفار و مسلمانان ممکن نیست.

کاپیتولاسیون بدون توجه به معنای لغوی آن در اصطلاح حقوقی سیاسی به اسناد یک‌جانبه یا عهود یا قرارداد‌هایی گفته می‌شود که به‌موجب آنها، شهروندان یک دولت در قلمرو دولتی دیگر ازنظر امور حقوقی و کیفری، تابع قوانین کشور خود هستند و آن قوانین را کنسول آن دولت در محل اجرا می‌کند، ازاین‌رو آن را در فارسی حق قضاوت کنسولی نیز گفته‌اند. این‌گونه قرارداد‌ها را اغلب دولت‌های اروپایی با دولت‌های آسیایی و آفریقایی می‌بستند، زیرا دستگاه قضایی این کشور‌ها را برای حمایت کافی از شهروندان خود توانا نمی‌دانستند.

اندکی بعد از تصویب کاپیتولاسیون در مجلس شورای ملی، آمریکایی‌ها مبلغ ۲۰۰ میلیون دلار برای خرید تسلیحات از آمریکا در اختیار رژیم شاه گذاردند، محافل سیاسی ایران این وام را پاداش آمریکا به شاه در قبال تصویب کاپیتولاسیون، به شمار آوردند.
بعد از تصویب کاپیتولاسیون، آمریکا میدان فعالیت را وسیع‌تر یافت؛ تشکیلات سازمان سیا فعال‌تر شد و بسیاری از نیرو‌های اطلاعاتی خود را از قبرس روانه ایران کرد. جیمز بیل در کتاب «عقاب و شیر»، تصویب این لایحه را از بدترین و اشتباه‌آمیزترین کار‌هایی می‌داند که آمریکایی‌ها مرتکب شدند: «کاپیتولاسیون اشتباه مرگ‌باری است که منافع آمریکا را دچار مشکل خواهد نمود. این عمل ناشیانه و زشت، نشانه‌ای از رفتار خشن و احمقانه امپریالیسم است، ولی بااین‌همه ما آن‌قدر فشار آوردیم تا به اجرا درآمد... برخلاف قرارداد کاپیتولاسیون که بیشتر دربرگیرنده نظامیانی بود که در فراسوی دریا‌ها خدمت می‌کردند؛ در تنظیم نوع ایرانی آن به‌طور استثنایی به ایالات‌متحده آمریکا اجازه داده‌شده بود تا در تمام موارد و در مورد تمام کارمندان (حتی غیرنظامی) تنها از حوزه قضایی خود استفاده کنند، ولو اینکه افراد مسئول در آمریکا نخواهند این کار را انجام دهند.»

این واقعیات تکان‌دهنده و تحقیرآمیز باعث آن سخنرانی معروف امام شد که با آیه استرجاع شروع شد و طی آن فرمودند؛ «انالله و اناالیه راجعون. من تأثرات قلبی خودم را نمی‌توانم اظهار کنم، قلب من در فشار است؛ این چند روزی که مسائل اخیر ایران را شنیده‌ام خوابم کم شده (گریه حضار) ناراحت هستم، قلبم در فشار است. با تأثرات قلبی روزشماری می‌کنم که چه وقت مرگ پیش بیاید. (گریه شدید حضار) ایران دیگر عید (گریه حضار) ندارد، عید ایران را عزا کرده‌اند... قانون در مجلس بردند، در آن قانون اولاً ما را ملحق کردند به پیمان وین و ثانیاً الحاق کردند به پیمان وین که تمام مستشاران نظامى آمریکا با خانواده‌هایشان، با کارمندهاى فنی‌شان، با کارمندان اداری‌شان، باخدمه‌شان، با هر کس که بستگى به آن‌ها دارد، این‌ها از هر جنایتى که در ایران بکنند مصون هستند؛ اگر یک خادم آمریکایى، اگر یک آشپز آمریکایى مرجع تقلید شما را در وسط بازار ترور کند، زیرپا منکوب کند، پلیس ایران حق ندارد جلو او را بگیرد! دادگاه‌های ایران حق ندارد محاکمه کنند! بازپرسى کنند! باید برود آمریکا! آنجا در آمریکا ارباب‌ها تکلیف را معین کنند! دولت سابق این تصویب را کرده بود و به کسى نگفت. دولت حاضر این تصویب‌نامه را در چند روز پیش‌ازاین، برد به مجلس و در چند وقت پیش‌ازاین به سنا بردند و با یک قیام و قعود، مطلب را تمام کردند و باز نفسشان درنیامد.... ملت ایران را از سگ‌های آمریکا پست‌تر کردند. اگر چنانچه کسى سگ آمریکایى را زیر بگیرد بازخواست از او می‌کنند، اگر شاه ایران یک سگ آمریکایى را زیر بگیرد بازخواست می‌کنند و اگر چنانچه یک آشپز آمریکایى، شاه ایران را زیر بگیرد، مرجع ایران را زیر بگیرد، بزرگ‌ترین مقام را زیر بگیرد، هیچ‌کس حق تعرض ندارد چرا؟ براى اینکه می‌خواستند وام بگیرند از آمریکا. آمریکا گفت: این کار باید بشود (لابد این‌جور است) بعد از سه چهار روز، وام ۲۰۰ میلیون دلارى تقاضا کردند ... ایران خودش را فروخت براى این دلار‌ها ... ما را جزو دول مستعمره حساب کرد، ملت مسلم ایران را پست‌تر از وحشی‌ها در دنیا معرفى کرد، در ازاى وام ۲۰۰ میلیون که ۳۰۰ میلیون پس بدهند.» جیمز بیل، محقق آمریکایى، در مورد این سخنرانى چنین می‌گوید: «این سخنرانى پرشور او، یکى از مهم‌ترین و تحریک‌کننده‌ترین بیانات سیاسى ایرادشده در ایران در این قرن می‌باشد.

 

حضرت امام خمینى (ره) در این سخنرانى باکمال قدرت و به‌طور مستقیم، شاه و آمریکا را به دلیل تلاش براى نابود کردن یکپارچگى و استقلال ایران موردحمله قرار داد.» این سخنرانی که منشأ برخورد سخت رژیم پهلوی با حضرت امام خمینی (ره) و تحولات انقلابی بعدی در کشور شد، سند و الگویی برای برخورد با قدرت‌های استعماری است. البته امروز خطری به‌عنوان کاپیتولاسیون وجود ندارد، اما چیزی از خوی استکباری آمریکا کم نشده و ردپای آن را می‌توان در موضوعاتی همچون FATF و کنوانسیون‌های مربوطه مشاهده کرد. کنوانسیون‌هایی که به اسم موافقت‌نامه‌های بین‌المللی، هدفی جز استیلای هر چه بیشتر قدرت‌های استکباری بر جهان را دنبال نمی‌کنند.